Osoba, która alarmuje o naruszeniach prawa i ma do tego uzasadnioną podstawę to sygnalista. 19 czerwca 2024 r. prezydent podpisał ustawę z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów. Celem ustawy jest ochrona osób zgłaszających naruszenie prawa niezależnie od podstawy i formy świadczenia pracy lub pełnienia służby. Zgłoszenia będzie mogła dokonać osoba zatrudniona, były pracownik, funkcjonariusz, żołnierz zawodowy, zleceniobiorca, stażysta lub wolontariusz. Ustawa ma na celu ochronę tych osób, które narażają się dla dobra wspólnego. Kiedy wejdzie w życie? Co może zgłaszać sygnalista? Czego nie może sygnalizować? Sprawdź w artykule.
Kim jest sygnalista?
Sygnalista to osoba, która ujawnia informacje o nielegalnych, nieetycznych lub niewłaściwych działaniach, które mają miejsce w organizacji. Sygnaliści odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu nadużyć, korupcji, oszustw. Również w przypadku innych naruszeń prawa, które mogą mieć negatywny wpływ na społeczeństwo, gospodarkę, środowisko czy zdrowie publiczne.
Sygnaliści często działają w imię dobra publicznego, ryzykując własną karierę, a nawet bezpieczeństwo, aby ujawnić nieprawidłowości. Mogą to być pracownicy firm prywatnych, urzędnicy państwowi, podwykonawcy, funkcjonariusze, żołnierze oraz inni członkowie społeczeństwa, którzy mają dostęp do ważnych informacji.
Ze względu na możliwość działań odwetowych ze strony pracodawcy wobec sygnalisty po zgłoszeniu nieprawidłowości, konieczne było zapewnienie odpowiedniej ochrony dla takiej osoby. Ustawa ma na celu chronić sygnalistów przed represjami. Na przykład przed utratą źródła dochodu, mobbingiem, brakiem możliwości awansu, oraz pozbawieniem nagród i premii.
Zgłoszenia dokonane przez sygnalistę
Sygnalista, po zidentyfikowaniu naruszenia prawa w zakresie objętym ustawą, będzie mógł dokonać zgłoszenia wewnętrznego, zewnętrznego lub publicznego ujawnienia informacji.
Zgłoszenie wewnętrzne polega na poinformowaniu o naruszeniu podmiotu prawnego, z którym sygnalista jest związany zawodowo. Zgłoszenie zewnętrzne oznacza przekazanie informacji do organu publicznego lub Rzecznika Praw Obywatelskich. Ujawnienie publiczne to przekazanie informacji o naruszeniu prawa bezpośrednio do opinii publicznej, pomijając inne kanały zgłoszeń.
Należy pamiętać, że nie wszystko można sygnalizować. Ustawa nie ma zastosowania do informacji chronionych przepisami o ochronie informacji niejawnych ani do innych informacji, które z mocy prawa nie mogą być ujawnione ze względu na bezpieczeństwo publiczne, tajemnicę zawodową (medyczną i prawniczą), tajemnicę narady sędziowskiej oraz postępowanie karne.
Przepisy prawa nie zobowiązują do dokonywania zgłoszeń. Pracownik, który zauważy nieprawidłowości, musi samodzielnie podjąć decyzję, czy chce je zgłosić. Jeśli sam zdecyduje się na zgłoszenie chroni go prawo. Pod warunkiem, że ma przekonanie o prawdziwości przekazywanych informacji.
Ustawa o ochronie sygnalistów
Zgodnie z przepisami sygnalisty się nie powołuje. Sygnalistą może być każda z osób wskazanych w ustawie. Dotychczas w polskim systemie prawnym brakowało kompleksowej regulacji dotyczącej ochrony sygnalistów. Nowe przepisy wdrażają dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady UE, która miała zostać wprowadzona przez państwa członkowskie UE jeszcze w 2021 roku. 25 września 2024 r. wchodzi w życie ustawa z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów. Ustawa reguluje:
- warunki objęcia ochroną sygnalistów zgłaszających lub ujawniających publicznie informacje o naruszeniach prawa,
- środki ochrony sygnalistów zgłaszających lub ujawniających publicznie informacje o naruszeniach prawa,
- zasady ustalania wewnętrznej procedury zgłaszania informacji o naruszeniach prawa i podejmowania działań następczych,
- zasady zgłaszania informacji o naruszeniach prawa organowi publicznemu,
- zasady ujawnienia publicznego informacji o naruszeniach prawa,
- zadania Rzecznika Praw Obywatelskich związane ze zgłaszaniem informacji o naruszeniach prawa,
- zadania organów publicznych związane ze zgłaszaniem informacji o naruszeniach prawa i z podejmowaniem działań następczych.
Głównym celem ustawy dotyczącej ochrony sygnalistów jest zagwarantowanie im bezpiecznego sposobu zgłaszania zauważonych naruszeń prawa. Podmioty prawne mają obowiązek przyjmowania zgłoszeń od sygnalistów co najmniej w formie ustnej i pisemnej, przy czym w przypadku formy pisemnej, zarówno w wersji papierowej, jak i elektronicznej.
Ochrona i odszkodowanie
Sygnalista jest objęty ochroną od momentu zgłoszenia lub publicznego ujawnienia informacji o ile miał uzasadnione przekonanie, że przekazywana informacja jest prawdziwa w chwili zgłoszenia lub ujawnienia oraz dotyczy naruszenia prawa. W przypadku pracy wykonywanej na podstawie stosunku pracy, sygnaliście nie mogą grozić działania odwetowe, takie jak odmowa zatrudnienia, wypowiedzenie umowy, zwolnienie bez wypowiedzenia, obniżenie wynagrodzenia, wstrzymanie awansu, pominięcie przy awansowaniu, przeniesienie na niższe stanowisko, mobbing czy dyskryminacja.
Sygnalista, który padł ofiarą działań odwetowych, będzie miał prawo do odszkodowania w wysokości co najmniej przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej z poprzedniego roku, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski”, lub prawo do zadośćuczynienia.
W przypadku, jeśli to pracodawca lub inna osoba poniosła szkodę w wyniku świadomego zgłoszenia lub publicznego ujawnienia fałszywych informacji przez sygnalistę, będzie miała prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty.